Na Boże Narodzenie

Boże Narodzenie jest nie tylko wielkim świętem kościelnym. Jest przede wszystkim najbardziej zacisznym, świętem domowego ogniska i rodziny.

Boże Narodzenie obchodzone było w różnych miesiącach roku, w styczniu, w marcu a nawet w maju. Ostatecznie przyjęło się, że obchodzimy je w grudniu. Nic to, że w grudniu, na bliskim wschodzie była zima, przyjmujemy, że było tam bydło i owce, których w rzeczywistości być nie mogło. Boże Narodzenie tak przylgnęło do Polaków, że obchodzimy je wszyscy: katolicy, agnostycy, ateiści. Nawet poglądy polityczne związane z nimi właśnie milkną.

Ludzie zapominają sobie urazy składając życzenia i łamiąc się opłatkiem. Wśród zwykłych radości- choinki, wigilijnych potraw i prezentów, nieodłącznym elementem tych świąt staje się pieśń- zwana kolędą. Nazwa kolęda pochodzi od łacińskiego calendae co oznaczało w kalendarzu juliańskim pierwszy dzień miesiąca. Jednak słowo kolęda dzisiejsze znaczenie zyskało dopiero pod koniec XVII wieku.

Pieśń- kolęda to utwór wokalny, najczęściej jednogłosowy, o tematyce bożonarodzeniowej, ujęty w ramy pieśni zwrotkowej. Legenda mówi, że pierwszą kolędę zaśpiewał św. Franciszek. Wielką rolę w rozwoju kolęd odegrały zakony żebracze franciszkanów i bernardynów, wprowadzili oni zarazem zwyczaj urządzania szopki i jasełek. Proste teksty i wesołe melodie kolęd stanowiły miłą odmianę w życiu ludzi. Kolebką kolęd była Francja. Do Polski przyszły z Zachodu, ale tylko tutaj, w Polsce nabrały niepowtarzalnego, swojskiego charakteru. Prawdopodobnie jesteśmy krajem z największą ilością kolęd na świecie. Wyróżniają się one bogactwem melodii. Pierwsze kolędy na ziemiach polskich można spotkać już przed XV wiekiem a miały one źródło w hymnografii łacińskiej, bądź czeskiej. Najstarsze zapamiętane to „Zdrów bądź, królu anielski” z 1424 roku czy „Chrystus się nam narodził” z 1435 roku. Z połowy XV wieku pochodzi rękopis, który zawiera 6 łacińskich i 5 polskich. Z XVI wieku pochodzi już około 100 pieśni na uroczystość Bożego Narodzenia. W epoce baroku nastąpił rozkwit kolęd i wyraźne unarodowienie ich treści. Akcję przenoszono z Ziemi Świętej do Polski, pasterze mieli polskie imiona i grali na ludowych instrumentach. Utwory były nasycone sarmackim przepychem, nierzadko rubasznym językiem pasterzy czy sytuacyjnym humorem obyczajowym.

W 1602 roku Synod Gnieźnieński zakazał śpiewania podczas jasełek pieśni zbyt swobodnych. Polskie kolędy powstały do końca XVIII wieku śpiewane są do dziś. Kolęda „Bóg się rodzi, moc truchleje” ze słowami Franciszka Karpińskiego miała być polskim hymnem narodowym. Wiele kolęd do dzisiaj istnieje w klasztornych rękopisach. Trudne też jest do ustalenia autorstwo kolęd, bowiem większość utworów to dzieła anonimowe. Dziś jednak wiemy, że najsłynniejsze z nich napisali wybitni polscy twórcy tacy jak: Franciszek Karpiński, Piotr Skarga, Teofil Lenartowicz. Kolędy pisali również Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Andrzej Morsztyn i Juliusz Słowacki- niestety, nie zdobyły one zbytniej popularności i nie weszły do kanonu kolęd.

A oto historia kilku polskich kolęd.

„Anioł pasterzom mówił”. Jedna z bardziej znanych i najstarszych polskich kolęd. Słowa pochodzą z XVI wieku. W rękopisie kórnickim z lat 1551-1555 znaleźć można 7 zwrotek tej kolędy, niestety autor słów jest nieznany. Melodia zachowała się w tabulaturze organowej z XVII wieku i jest śpiewana w tej wersji do dzisiaj.

Kolęda „Bóg się rodzi”. Nie ma zgody, gdzie ta kolęda powstała, jedna z wersji mówi, że tekst powstał w Dubiecku nad Sanem, druga, ze w Zadłubowie koło Boiałegostoku. Wiadomo, że napisał ją Franciszek Karpiński i po raz pierwszy została zaprezentowana w roku 1792 w Starym Kościele Farnym w Białymstoku. Pieśń składa się z 5 zwrotek. Śpiewana była na różne melodie, ale największą popularnością cieszyła się wersja w rytmie poloneza skomponowanego przez Karola Kurpińskiego. Dzisiaj kolęda ta nazywana jest królową kolęd.

„Do Betlejem pełni radości”. Pieśń pochodzi z Krakowa. Zapisana w śpiewniczku dla młodzieży szkolnej przez ks. Jana Siedleckiego. Twórca melodii to ks. Karol Antoniewicz. Antoniewicz to polski duchowny katolicki, jezuita, poeta, powstaniec listopadowy. Antoniewicz napisał jeszcze inne kolędy, ta stała się jedną najpopularniejszą.

„Jezus malusieńki”. Kolęda ta pochodzi z XVIII wieku. Szczególnie popularna była w klasztorach żeńskich. Ta nostalgiczna i rzewna kolęda posiada cechy i rytm kujawiaka. Kolędę można znaleźć w pastorałkach i kolędach z 1843 roku podaje ją tam ks. Michał Marcin Mioduszewski.

„Lulajże Jezuniu”. To kolejna polska kolęda o charakterze kołysanki. Powstała najprawdopodobniej w XVII wieku. Najwcześniejsza wersja, ta zachowana do dzisiaj, pochodzi z 1705. Zapis melodii „Lulajże Jezuniu” tylko nieco różniący się od wersji dzisiejszego, pojawił się w roku 1843. Kolęda ta stanowiła inspirację dla wielu twórców między innymi dla Fryderyka Chopina, Lucjana Rydla czy Jacka Kaczmarskiego.

„Mizerna cicha, stajenka licha”. Kolęda, którą napisał Teofili Lenartowicz- polski etnograf., rzeźbiarz i poeta romantyczny. Tekst kolędy po raz pierwszy został wydany w Szopce w 1849 roku. Szopka z tą kolędą ukazała się w 1849 roku we Wrocławiu, ale geneza utworu związana jest głównie z Krakowem. W Szopce występują: Ułan, Krakus, Krakowiak, Góral, Żyd. Linie melodyczne opracowane były przez różnych kompozytorów.

„Oj maluśki, maluśki”. Polska kolęda ludowa- góralska, napisana w formie monologu. Podmiot liryczny jest zdziwiony, że Boże Dziecię wybrało życie między ludźmi, gdzie czeka je poniewierka, głód, i samotność. W tej nastrojowej i pełnej ciepła pieśni nie brakuje dawnych ludowych zwrotów. Pierwsze wersje tekstu powstały najprawdopodobniej w XVIII wieku. Autorów tekstu jest wielu, ale wszyscy anonimowi. Dzisiaj stosowane są dwie wersje refreny- onomatopeiczna (li, li, li, li, laj) oraz słowna (śpiewajmy i grajmy mu, małemu, małemu:. Od XVII wieku wciąż są dodawane i przerabiane nowe strofy tej kolędy. Ta najdłuższa kolęda- pastorałka posiada aż 27 zwrotek różnych autorów. Powstała Beskidach na Sądecczyźnie, Tę góralską kolędę lubił śpiewać Jan Paweł II. W czasie świątecznych wieczorów z Karolem Wojtyłą, podopieczni nazywali do Wujkiem. W czasie, gdy został już papieżem dzwonili do Watykanu i śpiewali Wujkowi kolędę „Oj, maluśki maluśki”. Z czasem dopisano jeszcze jedną zwrotkę którą śpiewano papieżowi przez telefon:

Wujek śpiewa daleko, daleko,

A my tutaj sami,

Ale razem nas słyszy, nas słyszy,

Pan Jezus nad nami.

I tą zwrotką zakończę tę krótką historię kolęd polskich. Wspomnieć należy, że te kolędy śpiewali zesłani na Sybir, żołnierze polscy na zachodzie i wschodzie, śpiewali partyzanci często przy leśnym ognisku, śpiewają ją Polacy rozrzuceni po różnych zakątkach świata. Polska kolęda jest tym ogniwem, które najbardziej nas łączy.

Ze świątecznymi pozdrowieniami

Zenon Magaj

Galeria

Komentarze